Ze względu na twardość tkanek oraz odporność na działanie czasu i czynników środowiskowych zęby należą do najlepiej zachowanych struktur ciała ludzkiego w światowej archeologii i paleontologii. Umożliwiają one m.in. datowanie znaleziska (przy użyciu metod izotopowych), określanie gatunku (dzięki analizie kształtu korony, grubości szkliwa i układu korzeni), wskazanie diety (poprzez badanie mikrostarć i izotopów stabilnych) oraz analizę zdrowie i trybu życia (np. obecność próchnicy, śladów urazów i przeciążeń żucia).
Wiedzę tę udało się zdobyć dzięki znaleziskom, jakich dokonano w różnych zakątkach świata, przede wszystkim w jaskiniach zamieszkałych przez przodków współczesnego człowieka.
Zęby z Jaskini Lida Ajer (Indonezja)
Odkryte na indonezyjskiej Sumatrze dwa ludzkie zęby trzonowe to jedne z najstarszych znanych dowodów obecności Homo sapiens w Azji Południowo-Wschodniej, wcześniejsze niż dotychczas sądzono. Odnaleziono je jeszcze w XIX w., ale dopiero współczesne analizy i nowoczesne metody datowania potwierdziły ich wiek: 63 000–73 000 lat (datowanie luminescencją oraz U-Th/ESR). Odkrycie to sugeruje, iż ludzie opuścili Afrykę wcześniej i dotarli do tropikalnych regionów Azji przed wieloma innymi migracjami. Zęby te wykazują cechy typowe dla człowieka współczesnego, w tym umiarkowane ścieranie i strukturę szkliwa odpowiadającą uzębieniu Homo sapiens.
Zęby z Jaskini Misliya (Izrael)
Jest to najstarszy znany przykład obecności Homo sapiens poza Afryką. Odkrycie to przesuwa datę migracji ludzi z Afryki o co najmniej 60 000 lat wcześniej, niż dotychczas zakładano. W 2018 r. opublikowano wyniki badań fragmentu szczęki zawierającej kilka zębów – choć zęby z Misliya liczą około 177 000–194 000 lat, przypominają współczesne zęby człowieka, mają cienkie szkliwo, a ich kształt przypomina uzębienie ludzi współczesnych. Jednak ich obecność w kontekście archaicznej technologii kamiennej wskazuje na złożoną historię migracji.
Zęby z Jaskini Qesem (Izrael)
Liczne fragmenty zębów i szczęki odkryte w innej jaskini na terenie Izraela – Qesem – są datowane na 200 000–400 000 lat. Przypadek ten podważa wyraźne granice między gatunkami. Niektóre zęby wykazują cechy zbliżone do Homo sapiens, mimo iż ich wiek jest starszy niż większości znanych okazów tego gatunku. Zęby z Jaskini Qesem wykazują mieszane cechy – archaiczne (powiększone) rozmiary, ale mikrostruktura szkliwa jest bliska zębom współczesnego człowieka.
Ząb mleczny z jaskini Baishiya Karst (Tybet)
Mleczny ząb odnaleziony w jednej z jaskiń płaskowyżu tybetańskiego datowany jest około 160 000 lat. W badaniach ustalono, iż należał on do młodego przedstawiciela tzw. denisowian (Homo denisova). Choć trzonowy mleczak z Baishiya Karst znaleziono jeszcze w latach 80., został on dokładnie przebadany dopiero w 2019 r. z zastosowaniem nowoczesnych metod cyfrowych. Ząb ten jest większy niż mleczaki Homo sapiens, z pogrubionym szkliwem i silnie rozwiniętymi guzkami, co odpowiada wzorcom uzębienia denisowian, znanych także z jaskini Denisowej na Syberii.
Zęby Neandertalczyków
Nie sposób pominąć zęby neandertalczykach (Homo neanderthalensis) zamieszkujących różne obszary Europy około 400 000 lat temu. Ze względu na dużą liczbę znalezisk (m.in. stanowiska archeologiczne La Ferrassie, Krapina, El Sidrón, Pontnewydd Cave), uzębienie tego przodka człowieka, żyjącego w plejstocenie należy do najlepiej zbadanych i poznanych w paleontologii. Zęby neandertalczyków cechowała duża grubość szkliwa, znaczne rozmiary zębów trzonowych – często z silnie startymi powierzchniami żującymi. U niektórych okazów obserwuje się ślady chorób (np. próchnica, zapalenie przyzębia) oraz dowody używania zębów jako narzędzi (np. do przytrzymywania skóry podczas skrobania).
Zęby australopiteków i Homo habilis
Warto też wspomnieć o zębach najstarszych przodków człowieka – australopiteków (Australopithecus afarensis) oraz Homo habilis. Stomatologiczne artefakty tych gatunków mają fundamentalne znaczenie w badaniach nad ewolucją, a datowane są na około 2–3,5 mln lat. W przypadku australopiteków wykazano, iż ich zęby miały grube szkliwo, zęby trzonowe były znacznych rozmiarów, a kły drobne, co może świadczyć o spożywaniu twardego pokarmu roślinnego. Natomiast u przedstawicieli gatunku Homo habilis potwierdzono proporcje łuku zębowego zbliżone do uzębienia ludzkiego, a przy tym mniejsze zęby przednie z postępującą redukcją kłów.
Źródło: Nature.com
Fot. Dongju Zhang, Wikipedia.org (CC-by-SA)
