Kwas mlekowy charakteryzuje się działaniem złuszczającym, keratolitycznym, nawilżającym, działa też regulująco na pH skóry. Powstaje naturalnie jako uboczny produkt fermentacji bakteryjnej cukru, skrobi ziemniaczanej lub serwatki mlecznej, a także w mięśniach podczas intensywnego wysiłku fizycznego.
Nazwa polska: Kwas mlekowy, Kwas (R,S)-2-hydroksypropionowy
Nazwa łacińska: Acidum lacticum, Lactic acid
Kwas mlekowy – historia i zastosowanie w przeszłości
Historia zastosowania kwasu mlekowego sięga starożytności. Początkowo był on wykorzystywany w procesach fermentacji, głównie do produkcji żywności, i w rolnictwie. Z biegiem czasu znalazł zastosowanie w kosmetyce i w farmacji.
W starożytnym Egipcie Kleopatra zażywała kąpieli w kwaśnym mleku, by poprawić wygląd skóry, prawdopodobnie właśnie ze względu na obecność kwasu mlekowego. W średniowieczu związek ten był składnikiem produktów fermentowanych, takich jak kiszonki i sfermentowane produkty, używanych do konserwacji żywności.
Sprawdź: Receptura apteczna w terapii trądziku różowatego i pospolitego
Kwas mlekowy został po raz pierwszy wyizolowany w 1780 roku przez Carla Wilhelma Scheelego z kwaśnego mleka. W 1806 roku Jöns Jacob Berzelius zidentyfikował go w mięśniach. W XX i XXI wieku jego zastosowanie w przemyśle spożywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym znacznie wzrosło. Jego produkcja została zoptymalizowana, a w tej chwili jest wykorzystywany także syntetycznie w procesach fermentacji.
Aktualnie substancja ta jest uniwersalnym składnikiem stosowanym w wielu gałęziach przemysłu. Jej historia pokazuje, jak wielkie znaczenie miały procesy fermentacji dla rozwoju ludzkości.
Wygląd i adekwatności fizykochemiczne
Kwas mlekowy to organiczny związek chemiczny, będący hydroksykwasem, dokładnie alfa-hydroksykwasem (AHA). Wzór sumaryczny związku to C3H6O3, w swojej strukturze zawiera jedną grupę karboksylową i jedną grupę hydroksylową.
Występuje w postaci bezbarwnego, gęstego płynu. Może wykazywać lekki, kwaśny zapach i smak. Jest dobrze rozpuszczalny w wodzie i alkoholu etylowym. Wykazuje adekwatności higroskopijne, co oznacza, iż pochłania wilgoć.
Kwas mlekowy – mechanizm działania i zastosowanie
Związek ten wykazuje działanie zakwaszające oraz bakteriobójcze. Stosowany jest w roztworach do płukania pochwy oraz w globulkach dopochwowych, gdyż przywraca adekwatne pH. Dzięki temu jest skuteczny w zwalczaniu infekcji. Często w połączeniu z kwasem salicylowym wchodzi w skład płynów do usuwania brodawek i kurzajek. Występuje także w maściach na odciski, wchodzi w skład farmakopealnego Solutio contra clavos – płynu przeciw odciskom.
Zobacz także: Roztwór z kwasem mlekowym, kwasem salicylowym
Kwas mlekowy jest też stosowany w leczeniu chorób skóry, np. trądziku, gdyż wykazuje działanie złuszczające (5-20%), zmniejsza zaskórniki i przebarwienia.
W leczeniu trądziku stosuje się roztwory, maści i kremy.
Kwas mlekowy ma szerokie spektrum działania, zarówno jako skłądnik kosmetyków, jak i w organizmie. Poprawia kondycję skóry, wspiera procesy metaboliczne oraz reguluje pracę układu pokarmowego.
W zależności od stężenia i miejsca zastosowania związek ten działa na kilka sposobów.
W kosmetyce w niższych stężeniach nawilża i wzmacnia ochronną barierę skóry, w wyższych zaś złuszcza martwy naskórek. Związek ze względu na swoją budowę jest humektantem, czyli substancją, która wiąże wodę w naskórku, gwarantując odpowiednie nawilżenie. Stymuluje też produkcję ceramidów, pobudza produkcję kolagenu i elastyny, przyczyniając się do poprawy jędrności skóry. Stosowany w wyższych stężeniach głównie w peelingach złuszcza martwe komórki naskórka. Hamując produkcję melaniny pomaga w rozjaśnianiu przebarwień. Pomaga w regulacji wydzielania sebum.
Czytaj również: Maść z kwasem mlekowym i kwasem salicylowym
W organizmie ludzkim powstaje w mięśniach w wyniku beztlenowej glikolizy i jest wykorzystywany w procesie glukoneogenezy. Podczas intensywnego wysiłku fizycznego przy niedostatku tlenu w mięśniach zachodzi beztlenowa glikoliza, w wyniku której powstaje kwas mlekowy. Jest on transportowany do wątroby, gdzie jest przekształcany w glukozę w procesie glukoneogenezy. Substancja ta wspiera rozwój korzystnej mikroflory jelitowej, wpływając pozytywnie na trawienie i odporność.
Przeciwwskazania i działania niepożądane
Do głównych przeciwwskazań do zastosowania kwasu mlekowego należy nadwrażliwość lub uczulenie na kwas mlekowy, ponadto rany, otarcia czy oparzenia skóry. Również występowanie aktywnych stanów zapalnych skóry oraz jednoczesne stosowanie z innymi substancjami złuszczającymi. Jednoczesne użycie z retinoidami może nasilać podrażnienia i skutki uboczne.
Kwas mlekowy nasila wrażliwość skóry na działanie promieniowania słonecznego, dlatego nie należy używać preparatów z tą substancją bezpośrednio przed opalaniem. Nie zaleca się jego stosowania u dzieci poniżej 12 roku życia, kobiety karmiące i będące w ciąży powinny skonsultować użycie preparatu z lekarzem.
Do głównych działań niepożądanych kwasu mlekowego należą podrażnienie skóry oraz reakcje alergiczne. Po spożyciu kwasu mlekowego w fermentowanej żywności mogą pojawić się problemy trawienne, jak wzdęcia czy gazy. Rzadko może dojść do wystąpienia kwasicy mleczanowej u osób z pewnymi schorzeniami, np. cukrzycą, niewydolnością nerek lub wątroby czy w stanach wstrząsu. Jej główne objawy to: osłabienie, nudności, wymioty, majaczenie, śpiączka, spadek ciśnienia krwi i temperatury ciała, odwodnienie.
Zobacz również: Limity finansowania za jednostkę surowca farmaceutycznego służącego do sporządzenia leku recepturowego
Kwas mlekowy – niezgodności recepturowe
Związek ten miesza się z wodą i etanolem 96%, posiada silnie kwasowy odczyn. W tak niskim odczynie może nastąpić hydroliza kwasowa związków współobecnych w płynnej postaci leku, należy to uwzględnić pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności.
Kwas mlekowy nie powinien być łączony z witaminą C, kwasem glikolowym czy salicylowym, gdyż może to prowadzić do podrażnienia skóry lub osłabienia działania.
Nie zaleca się jego łączenia z zasadowym azotanem bizmutu jak i silnymi środkami utleniającymi.
Związek ten może wchodzić w interakcje z retinoidami, peptydami i innymi kwasami, prowadząc do wysuszenia skóry, podrażnień, utraty adekwatności peptydów lub wzajemnego nasilenia działania drażniącego.
Czytaj też: Leki recepturowe stosowane w łuszczycy
Kwas mlekowy może wpływać na stabilność i adekwatności podłoży maściowych, prowadząc niekiedy do zmiany konsystencji lub wytrącania się osadu. Jest on zgodny z takimi podłożami jak euceryna apteczna, lekobaza, maść cholesterolowa czy wazelina biała z lanoliną bezwodną.
Recepturowy kwas mlekowy nie występuje w czystej postaci, a jego stężenie wynosi 90%. W przypadku przepisania na recepcie kwasu mlekowego bez podanego stężenia zakładamy, iż chodzi o roztwór 90% jako jedyny dostępny, i receptę wykonujemy bez żadnych obliczeń. o ile natomiast w recepcie określono jasno stężenie związku i jest ono mniejsze od 90%, najrozsądniej jest obliczyć jego ilość ze stężenia 90%, stosując regułę krzyżową.
Przykłady recept z użyciem kwasu mlekowego
Rp.
Acidi salicilici
Acidi lactici aa 5,0
Ureae 10,0
3% Ung. Acidi borici ad 100,00
M.f.ung.
Rp.
Acidi salicylici 10,00
Acidi lactici 10,00
Urea 15,00
Ol. Rycini 20,00
Lekobaza ad 100,00
M.f.ung.
D.S. 2 razy dziennie
Opracowała: mgr farm. Sylwia Bogiel
Bibliografia:
- Krówczyński L. Jachowicz R. Ćwiczenia z receptury. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2000
- Jachowicz, R. (red.). Receptura Apteczna. Wydanie III. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2015. ISBN 978-83-200-4894-0
- Bednarska S. Kwas mlekowy w recepturze aptecznej. Farmacja Praktyczna, https://farmacjapraktyczna.pl/opieka-farmaceutyczna/kwas-mlekowy-w-recepturze-aptecznej (opublikowano: 31.07.2023, dostęp: 04.07.2025)
- https://receptura.edu.pl/kwas-mlekowy-acidum-lacticum/ (opublikowano: 07.04.2019, dostęp: 04.07.2025)
