Dlaczego dzieci z ASD mają trudności we współpracy z rówieśnikami?

Kuba w krainie nieczytelnych sygnałów

Wyobraźmy sobie małego Kubę, ucznia pierwszej klasy. Podczas gdy jego koledzy z łatwością odnajdują się w grupowych zabawach, wymieniają spojrzenia, przytakują głowami i rozumieją niewypowiedziane „umowy” zabawy w berka, Kuba stoi z boku. Nie wie, kiedy powinien biec, kiedy się zatrzymać, a kiedy podać piłkę. Nie dlatego, iż nie chce się bawić — ale dlatego, iż nie potrafi „czytać” społecznych kodów.

Historia Kuby jest ilustracją szerszego zjawiska: dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) często mają trudności ze współpracą z rówieśnikami. Skąd się biorą te trudności? Czy można im zaradzić? Przyjrzyjmy się temu zagadnieniu głębiej — łącząc wiedzę naukową z empatycznym spojrzeniem na świat dzieci z ASD.

1. Społeczna mapa nie do odczytania: trudności w teorii umysłu

Jednym z kluczowych powodów trudności w nawiązywaniu relacji jest deficyt w tzw. teorii umysłu (ang. Theory of Mind). Pojęcie to odnosi się do zdolności rozumienia, iż inni ludzie mają własne myśli, uczucia, pragnienia i zamiary, które mogą być różne od naszych.

Jak zauważa Simon Baron-Cohen, jeden z czołowych badaczy autyzmu:

„Dzieci z autyzmem mogą mieć trudności z przypisaniem innym stanów mentalnych, co sprawia, iż interpretowanie zachowań rówieśników staje się dla nich wyzwaniem.” (Baron-Cohen, 1995)

Brak umiejętności przewidywania, co myślą lub czują inni, utrudnia spontaniczną zabawę zespołową, podejmowanie kompromisów czy wspólne rozwiązywanie problemów.

2. Inna percepcja świata: trudności sensoryczne i integracyjne

Współpraca wymaga także komfortu sensorycznego. Dzieci z ASD często doświadczają zaburzeń przetwarzania sensorycznego — bodźce takie jak dźwięki, światła czy dotyk mogą być dla nich przytłaczające lub wręcz bolesne.

Przykład? Głośna zabawa w sali gimnastycznej, dla większości dzieci ekscytująca, dla dziecka z nadwrażliwością dźwiękową może być nie do zniesienia. W efekcie unika ono aktywności grupowych lub wycofuje się z nich, co może być mylnie odbierane jako brak chęci do współpracy.

Badania potwierdzają:

„Trudności sensoryczne są jednym z kluczowych czynników wpływających na ograniczone uczestnictwo dzieci z ASD w aktywnościach społecznych.” (Tomchek & Dunn, 2007)

3. Komunikacja: język ciała i słów

Współpraca to nie tylko wspólne działanie, ale i komunikacja — werbalna i niewerbalna. Dzieci z autyzmem często mają trudności w:

• nawiązywaniu kontaktu wzrokowego,
• rozumieniu gestów i mimiki,
• inicjowaniu rozmów,
• podtrzymywaniu dialogu.

John Elder Robison, dorosły z ASD, pisał o sobie:

„Ludzie komunikują się subtelnie — spojrzeniem, gestem, tonem głosu. Ja widziałem tylko słowa.” (Robison, 2007)

Braki w umiejętnościach komunikacyjnych mogą sprawiać, iż dzieci z ASD czują się zagubione w dynamicznych sytuacjach grupowych, gdzie rozmowa toczy się szybko, a zmiana tematu jest nagła i nieprzewidywalna.

4. Elastyczność poznawcza: trudność w zmianie perspektywy

Współpraca wymaga elastyczności poznawczej — umiejętności zmiany strategii działania, dostosowania się do zmieniających się warunków czy perspektywy innych.

Tymczasem dzieci z ASD mogą wykazywać sztywność poznawczą:

• trudniej im porzucić rozpoczętą aktywność,
• zmienić zasady gry,
• przyjąć inny punkt widzenia.

Profesor Tony Attwood zauważa:

„Osoby z autyzmem mogą przywiązywać się do rutyn i zasad, co utrudnia im dostosowanie się do płynnych interakcji społecznych.” (Attwood, 2007)

W konsekwencji mogą wydawać się „uporczywe” lub „nieelastyczne” w oczach rówieśników, co staje się kolejną barierą we współpracy.

5. Lęk społeczny i brak poczucia bezpieczeństwa

Niejednokrotnie dzieci z ASD przeżywają wysoki poziom lęku społecznego. Lęk przed niezrozumieniem, wyśmianiem czy odrzuceniem prowadzi do unikania sytuacji wymagających współdziałania.

Badania wykazują, że:

„Dzieci z ASD mają znacząco wyższy poziom lęku społecznego niż ich rówieśnicy rozwijający się typowo.” (White et al., 2009)

Bez poczucia bezpieczeństwa trudno o otwartość, inicjatywę czy podejmowanie ryzyka społecznego, jakim jest kooperacja z innymi.

6. Rówieśnicy i ich brak zrozumienia

Współpraca jest procesem dwustronnym. Rówieśnicy dziecka z ASD nie zawsze rozumieją jego specyficzne zachowania — mogą je błędnie interpretować jako nieuprzejme, dziwaczne lub obojętne.

Dlatego nie tylko dzieci z ASD, ale i ich koledzy potrzebują edukacji w zakresie różnorodności i budowania inkluzywnego środowiska.

Jak pisała Temple Grandin:

„Dzieci są w stanie zaakceptować różnice, jeżeli zostaną im odpowiednio wytłumaczone.” (Grandin, 2011)

Podsumowanie: Jak wspierać współpracę?

Zrozumienie przyczyn trudności to pierwszy krok. Kolejny to wspieranie dzieci z ASD poprzez:

• naukę umiejętności społecznych w bezpiecznym środowisku,
• ćwiczenia odczytywania sygnałów niewerbalnych,
• wspieranie elastyczności poznawczej,
• dostosowanie warunków sensorycznych,
• budowanie akceptującej klasy.

Bo choć droga Kuby i jemu podobnych dzieci może być kręta, z odpowiednim wsparciem mogą nie tylko współpracować, ale też wnieść do grupy wyjątkowe perspektywy i talenty.

Bibliografia:

• Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindness: An Essay on Autism and Theory of Mind.
• Tomchek, S. D., & Dunn, W. (2007). Sensory Processing in Children with and without Autism: A Comparative Study.
• Robison, J. E. (2007). Look Me in the Eye: My Life with Asperger’s.
• Attwood, T. (2007). The Complete Guide to Asperger’s Syndrome.
• White, S. W., et al. (2009). Anxiety in children and adolescents with autism spectrum disorders.
• Grandin, T. (2011). The Way I See It: A Personal Look at Autism and Asperger’s.