Dlaczego autyzm u dziewczynek bywa niezauważony? Wyzwania diagnozy w wieku szkolnym

Wprowadzenie

Przez dekady badania nad spektrum autyzmu były zdominowane przez jeden wzorzec – chłopca. Pierwsze opisy autyzmu, jakie zawdzięczamy Leo Kannerowi (1943) i Hansowi Aspergerowi (1944), koncentrowały się wyłącznie na chłopcach, a opisywane przez nich przypadki stały się podstawą do opracowywania kryteriów diagnostycznych obowiązujących przez kolejne dziesięciolecia. W efekcie powstał „męskocentryczny model autyzmu”, który kształtował zarówno narzędzia diagnostyczne, jak i społeczne postrzeganie spektrum.

Hans Asperger, choć pracował także z dziewczętami, uznawał, iż autyzm jest „niemal wyłącznie męskim zaburzeniem”. W podobnym duchu rozwijała się literatura naukowa XX wieku – do tego stopnia, iż przez lata stosunek chłopców do dziewczynek z diagnozą ASD szacowano choćby na 4:1. Dziś, dzięki nowym badaniom i świadomości płciowych różnic w funkcjonowaniu osób neuroatypowych, wiemy, iż ten stosunek może być znacznie bardziej wyrównany – ale dziewczynki wciąż pozostają niewidoczne.

Diagnoza przez pryzmat chłopców

Standardowe narzędzia diagnostyczne, takie jak ADOS (Autism Diagnostic Observation Schedule) czy SCQ (Social Communication Questionnaire), zostały opracowane na podstawie obserwacji chłopców i mężczyzn w spektrum. Oznacza to, iż wiele subtelnych objawów typowych dla dziewczynek – takich jak wewnętrzne napięcie, wycofanie emocjonalne, umiejętność naśladowania rówieśników, perfekcjonizm czy cicha potrzeba rutyny – nie wpisuje się w typowe profile diagnostyczne.

W rezultacie dziewczynki z autyzmem często otrzymują błędne diagnozy (np. ADHD, zaburzenia lękowe, depresja), są ignorowane lub uznawane za „zbyt wrażliwe” czy „nieśmiałe”. Ich prawdziwe trudności – związane z przetwarzaniem sensorycznym, regulacją emocji czy rozumieniem relacji społecznych – pozostają w cieniu.

Ukryte w statystykach

Badania z ostatnich lat (Lai et al., 2015; Hull et al., 2017) pokazują, iż wiele kobiet i dziewczynek w spektrum nie otrzymuje diagnozy aż do późnej adolescencji lub dorosłości. Wcześniej ich funkcjonowanie oceniane jest jako „normalne”, ponieważ nie przejawiają agresji, hiperaktywności czy ewidentnych zachowań stereotypowych – cech tak silnie kojarzonych z chłopięcym modelem autyzmu.

Dodatkowo, społeczne oczekiwania wobec dziewczynek – by były grzeczne, ułożone, emocjonalnie kompetentne – sprawiają, iż dziewczynki uczą się jeszcze skuteczniej ukrywać swoje trudności poprzez tzw. maskowanie. Niestety, taka strategia przetrwania ma wysoką cenę: przewlekły stres, lęki, wypalenie i depresję.

Maskowanie – cicha strategia przetrwania

Dziewczynki w spektrum autyzmu często przejawiają niezwykłą umiejętność obserwacji i adaptacji do norm społecznych – nie dlatego, iż rozumieją relacje społeczne intuicyjnie, ale dlatego, iż uczą się ich jak obcego języka. To zjawisko określane jako maskowanie (camouflaging), które może przybierać różne formy:

• kopiowanie gestów, mimiki i sposobu mówienia rówieśników,
• „wymuszone” utrzymywanie kontaktu wzrokowego,
• opanowywanie gotowych fraz do rozmów („skryptów społecznych”),
• tłumienie reakcji sensorycznych lub emocjonalnych, by nie wyróżniać się w grupie.

Na pierwszy rzut oka – funkcjonują „normalnie”. Ale wewnątrz toczy się walka o przetrwanie. Dziewczynki, które nie chcą być wyśmiewane, ignorowane czy wykluczone, wkładają ogromny emocjonalny wysiłek w dopasowanie się, co często kończy się wyczerpaniem, lękiem, samokrytyką, a w starszym wieku – depresją.

🔍 Case study: Lena, 12 lat

Lena była przez nauczycieli opisywana jako cicha, grzeczna, pilna i… niewidzialna. Nie sprawiała problemów wychowawczych, zawsze miała odrobione lekcje, nigdy nie przerywała na lekcjach. Jednak nie miała przyjaciółek, często siedziała sama na przerwach, unikała zabaw grupowych i rozmów w klasie. Gdy nauczycielka zapytała ją o coś na forum – zacinała się lub nie odpowiadała.

Rodzice zgłosili niepokój dopiero w szóstej klasie, gdy Lena zaczęła odmawiać chodzenia do szkoły, skarżyła się na bóle brzucha i ataki paniki. Psycholog szkolny podejrzewał fobię społeczną, ale dopiero konsultacja w poradni specjalistycznej i szczegółowa obserwacja ujawniła spektrum autyzmu.

Jak się później okazało, Lena przez lata maskowała swoje trudności, udając, iż rozumie zasady społecznych interakcji, odtwarzając dialogi z książek lub filmów. W domu odreagowywała stres, wybuchając płaczem, wpadając w „zamyślenia” i odcinając się od rzeczywistości.

Dopiero po diagnozie szkoła dostosowała metody pracy: wprowadzono przerwy sensoryczne, umożliwiono indywidualne odpowiedzi, rozpoczęto współpracę z terapeutą. Lena stopniowo odzyskała spokój i zaczęła odnajdywać się w relacjach – ale jak sama mówiła:

„Nie wiedziałam, iż nie muszę być jak inne dziewczyny. Myślałam, iż coś jest ze mną nie tak.”

2. Inny profil objawów

Autyzm u dziewczynek często objawia się inaczej niż u chłopców:

• większa empatia i chęć tworzenia relacji (często powierzchownych),
• zainteresowania mieszczące się w „normie” (np. konie, książki, zwierzęta), ale obsesyjnie intensywne,
• zaburzenia emocjonalne (np. lęki, depresja) jako pierwsze widoczne symptomy,
• perfekcjonizm, sztywność, nadwrażliwość na krytykę.

To wszystko może prowadzić do błędnych diagnoz: ADHD, depresji, zaburzeń lękowych, osobowości unikającej – podczas gdy źródłem trudności jest spektrum autyzmu.

3. Wyzwania diagnozy w szkole

Szkoła jest kluczowym miejscem dla rozpoznania zaburzeń rozwojowych, jednak w przypadku dziewczynek z ASD pojawiają się liczne trudności:

• brak wiedzy nauczycieli o różnicach płciowych w obrazie autyzmu,
• niedostosowane narzędzia diagnostyczne (np. kwestionariusze i skale bazujące na męskich wzorcach),
• niedostrzeganie subtelnych sygnałów, takich jak wycofanie społeczne, problemy sensoryczne czy wybiórczość w kontaktach.

Ponadto dziewczynki często kompensują swoje trudności nadmiernym wysiłkiem, a kryzys pojawia się dopiero w starszych klasach – jako wypalenie, regres, zaburzenia nastroju lub izolacja.

4. Konsekwencje późnej diagnozy

Brak wczesnej diagnozy może prowadzić do:

• chronicznego stresu i niskiego poczucia własnej wartości,
• samookaleczania, zaburzeń odżywiania, depresji,
• braku adekwatnego wsparcia edukacyjnego (IPET, dostosowań, terapii),
• trudności w budowaniu relacji rówieśniczych.

Dziewczynki często latami słyszą, iż „są zbyt wrażliwe”, „dziwne” lub „leniwe” – co pogłębia ich izolację i niezrozumienie.

5. Co może zrobić szkoła?

Aby lepiej wspierać dziewczynki z ASD, szkoła powinna:

✅ szkolić nauczycieli w zakresie płciowych różnic w autyzmie,
✅ wdrażać obserwację funkcjonowania społeczno-emocjonalnego uczniów,
✅ promować klimat akceptacji różnorodności,
✅ tworzyć indywidualne programy wsparcia, choćby bez formalnej diagnozy,
✅ współpracować z rodzicami i specjalistami w duchu zaufania i dialogu.

Podsumowanie

Autyzm u dziewczynek jest realny – tylko trudniejszy do zauważenia. Wymaga większej uważności, empatii i wiedzy od dorosłych. Nie chodzi o to, by każdą nieśmiałą uczennicę uznać za osobę z ASD, ale by dostrzec te dzieci, które przez lata były niewidzialne. Wczesna diagnoza i zrozumienie mogą uratować ich edukację, zdrowie psychiczne i rozwój społeczny.

propozycje dostosowań edukacyjnych dla dziewczynek ze spektrum autyzmu w szkole podstawowej, które możesz wykorzystać w dokumentach takich jak IPET (Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny) lub WOPFU. Zawierają konkretne rozwiązania uwzględniające ich specyficzne potrzeby, w tym maskowanie, perfekcjonizm, nadwrażliwość sensoryczną, trudności w relacjach i komunikacji.

📝 Dostosowania edukacyjne dla dziewczynek z ASD w szkole podstawowej

📌 Dodatkowe zalecenia:

• Uwzględnij elastyczność emocjonalną dziecka: nie wymuszaj aktywności społecznych.
• Obserwuj sygnały przeciążenia, choćby jeżeli nie są głośne – dziewczynki często tłumią napięcie.
• Stosuj język neutralny emocjonalnie – unikaj ocen typu: „Musisz się bardziej starać” lub „Przestań być taka wrażliwa”.

Poniżej znajduje się gotowy załącznik do IPET: praktyczny, przejrzysty i zgodny z potrzebami dziewczynki ze spektrum autyzmu uczącej się w szkole podstawowej. Możesz go dodać bezpośrednio do dokumentacji lub wykorzystać jako pomoc dla nauczycieli i specjalistów.

📄 ZAŁĄCZNIK DO IPET

Indywidualne dostosowania dla uczennicy ze spektrum autyzmu – profil dziewczęcy
(Maskowanie, nadwrażliwość, perfekcjonizm, trudności społeczne i emocjonalne)

✅ Obszar: Komunikacja i interakcje społeczne

• Nie wywoływać do odpowiedzi na forum klasy bez uprzedzenia.
• Umożliwić wypowiedzi pisemne lub dzięki innych form (np. rysunki, grafy, symbole).
• Pomagać w inicjowaniu kontaktów z rówieśnikami (np. poprzez pary zadaniowe).
• Zapewnić życzliwą atmosferę – bez presji społecznej i oceniania za „brak kontaktów”.

✅ Obszar: Funkcjonowanie emocjonalne

• Zapewnić możliwość wyciszenia się w razie przeciążenia (np. strefa ciszy, przerwa sensoryczna).
• Nie oceniać emocjonalnych reakcji – rozumieć je jako formę stresu, nie złe zachowanie.
• Pomagać w rozpoznawaniu i nazywaniu emocji (np. karty uczuć, dzienniczek emocji).
• Reagować spokojnie i wspierająco w sytuacjach lękowych lub płaczliwych.

✅ Obszar: Zachowanie i napięcie psychiczne

• Unikać publicznego oceniania, porównywania do innych uczniów.
• Wzmacniać pozytywnie, akceptować indywidualne tempo pracy.
• Dawać prawo do błędu – wspierać proces uczenia się, nie tylko efekt.
• Zachęcać do samoakceptacji i pracy nad poczuciem własnej wartości.

✅ Obszar: Organizacja nauki i przestrzeni

• Ograniczyć nadmiar bodźców w otoczeniu (np. hałas, zbyt intensywne światło, dekoracje).
• Zapewnić jasny, graficzny lub pisemny plan dnia i lekcji.
• Umożliwić dodatkowy czas na wykonanie zadań.
• Dostosować zadania do realnych możliwości – nie przeciążać.

✅ Obszar: Sprawdziany i prace domowe

• Skrócić lub uprościć zakres zadań (bez utraty sensu edukacyjnego).
• Oceniać wkład i starania, nie tylko efekt końcowy.
• Umożliwić pisanie sprawdzianów w cichym, bezpiecznym miejscu.
• Zapewnić czas na przygotowanie i uprzedzenie o terminie testów.

✅ Obszar: Relacje z rówieśnikami i integracja społeczna

• Wspierać delikatnie w budowaniu relacji, unikać presji grupowej.
• Zachęcać do udziału w zajęciach TUS / socjoterapii (jeśli dostępne).
• Reagować na przejawy wykluczenia społecznego (nawet subtelne).
• Promować klasową empatię i różnorodność poprzez działania wychowawcze.

✅ Obszar: kooperacja z rodziną

• Regularny kontakt z rodzicami/opiekunami.
• Informowanie o obserwacjach (zmiany nastroju, przeciążenia).
• Wspólne planowanie strategii wsparcia i reagowania w sytuacjach trudnych.
• Współpraca z terapeutą prowadzącym, jeżeli jest to możliwe.

🟣 Uwaga: W przypadku dziewcząt z ASD bardzo ważna jest obserwacja ukrytych trudności – mogą one nie być widoczne w zachowaniu, ale ujawniają się w formie wycofania, zmęczenia, perfekcjonizmu lub wybuchów emocjonalnych w domu.

Najczęściej zadawane pytania:

1. Dlaczego dziewczynki z autyzmem są rzadziej diagnozowane niż chłopcy?
Ponieważ prezentują inne objawy, często maskują trudności i lepiej dostosowują się społecznie – co sprawia, iż ich autyzm pozostaje niezauważony.

2. Jakie są wczesne oznaki autyzmu u dziewczynek?
Nadmierna wrażliwość, perfekcjonizm, trudności w relacjach, potrzeba rutyny, silne zainteresowania, problemy sensoryczne i wycofanie społeczne.

3. Co robić, jeżeli podejrzewam autyzm u uczennicy?
Zgłoś swoje obserwacje pedagogowi, psychologowi szkolnemu lub rodzicowi. Warto prowadzić systematyczną obserwację i wspierać dziecko bez stygmatyzacji.

4. Czy późna diagnoza przez cały czas ma sens?
Zdecydowanie tak. Diagnoza w każdym wieku może przynieść ulgę, zrozumienie siebie i dostęp do odpowiedniego wsparcia.