Rola środowiska rodzinnego, przedszkolnego i szkolnego w rozwoju dziecka w okresie średniego i późnego dzieciństwa

Środowisko pełni niezwykle istotną i fundamentalną rolę w kształtowaniu procesu rozwoju dziecka na każdym etapie jego życia. Już od momentu narodzin, każdy czynnik płynący z otoczenia, z którym dziecko ma kontakt, ma wpływ na jego rozwój na wielu poziomach. Początkowe oddziaływania mają charakter opiekuńczo-wychowawczy, podczas których zaspakajane są potrzeby dziecka. Pierwszym środowiskiem wychowawczym dziecka jest rodzina. Na kolejnych etapach dziecko zdobywa kompetencje i umiejętności pozwalające na adaptację w danych środowiskach (Liberska i Suwalska-Barancewicz, 2020). Proces, w którym dzieci nabywają i poznają poglądy, wartości oraz zachowania społecznie w danej grupie akceptowalne nazywany jest socjalizacją (Schaffer i Kipp, 2015).

Wszystkie dzieci nabywają umiejętności i rozwijają się w toku dwóch socjalizacji: pierwotnej oraz wtórnej. Socjalizacja pierwotna to rozwijanie się i uczenie w środowisku rodzinnym. Natomiast socjalizacja wtórna to wszelkie pozarodzinne środowiska np. przedszkole, szkoła. Zatem kierunki rozwoju, jak i jego efekty, wynikają z ciągłej interakcji między jednostką, a jej otoczeniem (Brzezińska, 2005).

Teoria systemów ekologicznych Uriego Bronfenbrennera (1979; 2005) podobnie zakłada, iż jednostka przynależy do kilku systemów środowiskowych, które oddziałują na siebie i wspólnie wpływają na rozwój jednostki. Autor koncepcji wyróżnia pięć struktur, które mają wpływ na rozwój dziecka. Ekologiczny model środowiska dzieli się na:

• mikrosystem – to bezpośrednie i najbliższe dla dziecka środowisko;
• mezosystem – to wzajemna interakcja między najbliższymi środowiskami dziecka np. dom-przedszkole, rówieśnicy-nauczyciele;
• egzosystem – to społeczne systemy, których dzieci bezpośrednio nie doświadczają, jednak mają wpływ na ich rozwój i zachowania np. zmianowa praca rodziców, zmiany kadrowe nauczycieli;
• makrosystem – to szeroko rozumiana struktura, w której znajdują się wyżej wymienione systemy. Są to ideologie, przekonania, a także wartości wpływające na rozwój dzieci, które obowiązują w danej kulturze;
• chronosystem – to założenie, które obrazuje perspektywę czasową. Rozwój jednostki, a także pozostałych systemów ekologicznych jest uzależniony od czasu i związanym z tym kierunkiem rozwoju (Schaffer i Kipp, 2015).

Wyżej wymienione struktury obrazują, iż wpływ na dziecko nie ma tylko i wyłącznie najbliższe otoczenie, w którym przebywa na co dzień, ale również całe społeczeństwo, ideologie, decyzje i relacje osób znajdujących się w danej kulturze (op. cit.).

Jednym ze środowisk z mikrosystemu jest rodzina. To najwcześniejsza, podstawowa i naturalna struktura oddziałująca na rozwój dziecka i proces kształtowania się jego osobowości oraz tożsamości.

Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku badacze skupiali uwagę na jednokierunkowych modelach relacji: matka – dziecko lub ojciec – dziecko, które miały wpływ na rozwój i zachowanie dzieci. Natomiast rodzinę należy pojmować w ujęciu systemowym, czyli jako całość wyodrębniająca poszczególne jednostki, ale również oddziałująca na siebie (Schaffer i Kipp, 2015).

Cyrkularność wpływów to jedna z zasad teorii systemowej. W odniesieniu do rodziny przedstawia, iż jednostki są wzajemnie zależne od siebie i warunkują postępowanie wobec innych. Zachowanie dziecka, które determinowane jest różnorodnymi czynnikami, jednocześnie wpływa na zachowanie rodziców, które przekłada się na relacje między nimi. Ponadto, relacje między matką a ojcem mają wpływ na charakter działań i postaw podejmowanych wobec ich dziecka (Schaffer, 2012).

Gary Peterson i Kevin Bush (2015) wyróżniają sześć podstawowych socjalizujących zachowań rodzicielskich i ich wpływu na rozwój dzieci. Pierwszym z nich jest okazywanie ciepła oraz wsparcia, a także opiekuńczości i troskliwości. Dziecko doświadcza bliskości przez niewerbalne gesty takie jak dotyk czy przytulanie. Ponadto rodzice okazują akceptację, chwalą, motywują oraz tworzą atmosferę budującą poczucie bezpieczeństwa i pozytywną więź emocjonalną. Te działania kształtują prawidłowe relacje interpersonalne u dziecka. Wpływają na rozwijanie empatii, umiejętności komunikacyjnych czy współpracy w grupie, a także umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Ponadto minimalizują ryzyko wystąpienia zaburzeń lękowych, depresyjnych, czy trudności z zachowaniem (op. cit.).

Drugim rodzajem zachowań jest tzw. monitoring rodzicielski, który przejawia się wzmożoną uwagą rodziców na takich aspektach jak miejsce i czas pobytu dziecka po zakończonych zajęciach, spotkaniach z rówieśnikami bądź miejsc, w których przebywać nie powinno. Rodzice jasno stawiają zasady co do czasu przeznaczonego na spotkania poza domem. Głównym celem rodziców jest zapobieganie podejmowania przez dzieci ryzykownych zachowań i konfliktów z rówieśnikami. Z jednej strony wpływa to na bezpieczeństwo dziecka i kształtuje nawyki. Z drugiej zaś obserwować można nacisk na kontrolę, zamiast na nauczanie i kształtowanie samodzielności oraz odpowiedzialności, co powodować może ograniczenia
w tym obszarze. Ponadto osłabione może zostać poczucie autonomii i prywatności (op. cit.).

Kolejnym przykładem zachowań rodzicielskich jest przyznawanie psychologicznej autonomii. Rodzice nie stosują przesadnej kontroli ani ograniczeń. Ich działanie skupia się na wspieraniu u dziecka samodzielności, odpowiedzialności oraz stwarzają warunki do poczucia dziecka swojej indywidualności w rodzinie. Wzmacniają u dziecka komunikację, poczucie własnej wartości i wiary w siebie (op. cit.). Natomiast przeciwnym rodzajem zachowań jest nachalna kontrola psychologiczna, która przejawia się nadmiernym nadzorem i nieposzanowaniem autonomii dziecka. Skutki takich oddziaływań wiążą się z przyszłymi zaburzeniami internalizacyjnymi jak np. wycofanie, zburzenia lękowe, zaniżona samoocena,
a także niezależnością emocjonalną od rodziców.

Argumentowanie własnego stanowiska jest przejawem otwartości ze strony rodziców. Dzieci starają się zrozumieć decyzję rodziców, jednocześnie negocjując swoje stanowisko. Dzięki temu przyswajają, dlaczego pewne zasady są społecznie akceptowane, zachowania adekwatne lub nie, a przede wszystkim jak ich postępowanie może wpływać na innych. To skłania ich do zmiany zachowań i postępowania (op. cit.).

Ostatnim rodzajem zachowań według Gary Petersona i Kevin Busha jest tzw. rodzicielstwo każące. Wobec dzieci stosowane są werbalne i niewerbalne sposoby wywierania wpływu jak np. wykorzystanie dominacji i siły, agresja słowna, fizyczna oraz psychiczna. Działania te mają na celu zmienić zachowanie i postępowanie u dzieci. Wpływa to na zaniżoną samoocenę oraz niskie poczucie wiary w siebie i w swoje możliwości. Ponadto dzieci narażone są na podejmowanie ryzykownych zachowań w przyszłości m.in. wzmożoną agresję, dewiacje i uzależnienia (op. cit.).

Zachowania rodziców mają ogromne znaczenie w procesie rozwoju dzieci. Zapewnione odpowiednie warunki do harmonijnego rozwoju, sprzyjają dzieciom w sprostaniu kolejnych zada rozwojowych (Jankowiak, 2015). Wyżej wymienione rodzaje zachowań mieszczą się w dwóch wymiarach wychowania: akceptacji – responsywności oraz wymagań – kontroli. Jednak rodzice wobec różnych sytuacji stosują naprzemiennie lub łączą ze sobą cechy tych wymiarów. W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery style wychowania, które również mają wpływ na rozwój dzieci.

Pobierz cały materiał

Autor: Honorata Ruchała – Czytelniczka Portalu