Metoda Feuersteina w pracy nad koncentracją uwagi – jak ją wykorzystać w terapii?

Koncentracja uwagi to fundament skutecznego uczenia się, a jej deficyty mogą znacząco utrudniać funkcjonowanie dziecka w szkole. Jedną z metod terapeutycznych, która skutecznie wspiera rozwój tej umiejętności, jest Instrumental Enrichment (IE) – program opracowany przez izraelskiego psychologa i pedagoga Reuvena Feuersteina. W artykule przybliżamy, na czym polega ta metoda, dlaczego tak dobrze sprawdza się u dzieci ze spektrum autyzmu i jak ją zastosować w pracy nad koncentracją.

🔍 Kim był Reuven Feuerstein?

Reuven Feuerstein (1921–2014) był wybitnym psychologiem edukacyjnym, który sprzeciwił się statycznemu postrzeganiu inteligencji. Zamiast tego twierdził, iż inteligencję można rozwijać poprzez odpowiednią stymulację poznawczą. Jego metoda opiera się na koncepcji modyfikowalności poznawczej, czyli przekonaniu, iż mózg dziecka – niezależnie od diagnozy – ma potencjał do zmiany.

„Nie akceptuję faktu, iż istnieją dzieci, których nie da się nauczyć. Zamiast pytać jak inteligentne jest dziecko, pytam jak ono się uczy?” – Reuven Feuerstein

Czym jest metoda Instrumental Enrichment?

Metoda IE (Instrumental Enrichment) polega na wykonywaniu specjalnych zadań – tzw. instrumentów poznawczych – które trenują konkretne funkcje poznawcze: pamięć, myślenie przyczynowo-skutkowe, logiczne rozumowanie, klasyfikowanie, orientację przestrzenną, a przede wszystkim koncentrację uwagi.

Nie są to klasyczne zadania szkolne – nie zawierają treści dydaktycznych, co pozwala dziecku skupić się na samej operacji myślowej. Każdy instrument rozwija inne procesy poznawcze i może być dostosowany do poziomu funkcjonowania dziecka.

🎯 Jak metoda Feuersteina wspiera koncentrację?

Koncentracja uwagi nie jest cechą stałą – można ją ćwiczyć. W metodzie Feuersteina skupiamy się nie na efektach, ale na samym procesie poznawczym. Oto, jak IE pomaga w terapii uwagi:

1. Uczy dziecko planowania działania

Zanim dziecko przystąpi do zadania, terapeuta pomaga mu zaplanować strategię: „Od czego zaczniesz?”, „Co powinieneś zauważyć?”, „Jak sprawdzisz, czy wykonałeś zadanie dobrze?”. Taka mediatyzacja pomaga dziecku zatrzymać się, skupić i działać świadomie.

2. Trenuje wytrwałość i opanowanie impulsów

Zadania IE wymagają skupienia, powrotu do detalu, samokontroli – wszystko to buduje umiejętność podtrzymywania uwagi i powstrzymywania się od pochopnych odpowiedzi.

3. Rozwija świadomość poznawczą (metapoznanie)

Dzieci uczą się myśleć o tym, jak myślą. To najważniejszy element samoregulacji poznawczej. Dzięki temu łatwiej im później samodzielnie organizować uwagę w klasie lub domu.

📘 Przykładowe instrumenty wspierające uwagę

🔹 „Orientacja w przestrzeni”

Zadanie polega na określeniu relacji przestrzennych – np. „co znajduje się nad, obok, z lewej strony?”. Trenuje percepcję wzrokową, koncentrację i dokładność.

🔹 „Porównywanie”

Dziecko musi znaleźć podobieństwa i różnice między obrazkami, wzorami lub ciągami cyfr. To ćwiczenie nie tylko na spostrzegawczość, ale też na utrzymanie koncentracji przez dłuższy czas.

🔹 „Analiza i synteza”

Zadania wymagające łączenia elementów w logiczną całość lub rozbijania złożonych obrazów na części. Rozwijają myślenie sekwencyjne i precyzyjne skupienie na detalach.

👩‍🏫 Rola terapeuty jako mediatora

W metodzie Feuersteina kluczową rolę pełni mediator – nauczyciel, terapeuta lub rodzic, który nie daje gotowych odpowiedzi, ale prowadzi dziecko poprzez pytania, wskazówki, naprowadzenia.

Mediator:

• kieruje uwagę dziecka na ważne elementy zadania,
• pomaga nazwać procesy myślowe,
• uświadamia dziecku strategie,
• buduje wiarę w możliwość zmiany.

🧩 Jak wdrożyć metodę IE w pracy z uczniem z ASD?

1. Wybierz odpowiedni instrument – dostosowany do poziomu funkcji poznawczych i profilu ucznia.
2. Zacznij od prostych zadań – stopniowo zwiększając poziom trudności.
3. Prowadź sesje w krótkich blokach czasowych – 15–20 minut, z przerwą na ruch lub techniki regulacji.
4. Wspieraj dziecko poprzez pytania – nie wyręczaj, ale naprowadzaj.
5. Zachęcaj do refleksji po zakończonym zadaniu – „Co pomogło ci się skupić?”, „Co było trudne?”.

Poniżej przedstawiamy przykładową listę ćwiczeń inspirowanych metodą Feuersteina, które możesz wykorzystać podczas zajęć rewalidacyjnych, terapii pedagogicznej lub indywidualnej pracy z uczniem ze spektrum autyzmu – w szczególności w celu rozwijania koncentracji uwagi, logicznego myślenia i spostrzegawczości:

📋 Lista ćwiczeń inspirowanych metodą Feuersteina – koncentracja uwagi

1. 🔲 Znajdź różnicę

Cel: Trening spostrzegawczości, wytrwałości i koncentracji.
Zadanie: Uczeń otrzymuje dwa podobne obrazki i ma za zadanie znaleźć wszystkie różnice.
Wariant: Zwiększaj liczbę różnic, dodaj licznik czasu, wprowadź elementy zakłócające.

2. 🧩 Ułóż według wzoru

Cel: Rozwój uwagi selektywnej i pamięci operacyjnej.
Zadanie: Dziecko układa klocki, figury geometryczne lub kolorowe pchełki według pokazanego na chwilę wzoru.
Wariant: Wzór znika po 10 sekundach – dziecko musi odtworzyć go z pamięci.

3. 🔢 Łączenie według kolejności

Cel: Utrwalanie sekwencji, koncentracja i myślenie przyczynowo-skutkowe.
Zadanie: Łączenie kropek z cyframi lub literami w określonym porządku (1–2–3… lub A–B–C…).
Wariant: Wprowadzaj zakłócenia (np. tło z elementami odwracającymi uwagę).

4. 🧠 Co tu nie pasuje?

Cel: Rozwijanie analizy i klasyfikacji.
Zadanie: Dziecko otrzymuje zestaw 4–6 obrazków (np. przedmioty codziennego użytku) i wskazuje, który element nie pasuje do pozostałych.
Rozmowa z dzieckiem: „Dlaczego wybrałeś ten?”, „Czy są inne odpowiedzi?”

5. 🧭 Zadania przestrzenne: prawo–lewo–nad–pod

Cel: Rozwijanie orientacji przestrzennej i koncentracji na poleceniu.
Zadanie: Na polecenie nauczyciela dziecko ustawia przedmioty wg wskazówek: „Połóż klocek niebieski pod czerwonym”, „Z prawej strony misia ustaw piłkę”.

6. 👁️ Tropy i ślady

Cel: Ćwiczenie – zwracanie uwagi na detale.
Zadanie: Na planszy ze śladami zwierząt dziecko ma znaleźć i śledzić konkretny trop, ignorując pozostałe.
Wariant: Wprowadź element czasu lub „labirynt” śladów.

7. 🔄 Sekwencje rytmiczne i kolorystyczne

Cel: Rozwój myślenia sekwencyjnego i koncentracji.
Zadanie: Dziecko układa koraliki, guziki, kolorowe figury według podanego rytmu (np. czerwony–niebieski–zielony–czerwony–…?).

8. 🔍 Skaner wzrokowy

Cel: Trening uwagi trwałej i selektywnej.
Zadanie: W tabeli liter, cyfr lub obrazków dziecko wyszukuje określone symbole (np. wszystkie litery A lub obrazki z jedzeniem).
Wariant: Utrudniaj zadanie – więcej elementów, podobne kształty, czas na wykonanie.

9. 📦 Zadania typu „co było wcześniej?”

Cel: Rozwijanie pamięci operacyjnej i logicznego myślenia.
Zadanie: Dziecko ogląda na chwilę układ przedmiotów, a potem musi odtworzyć kolejność lub wskazać, co się zmieniło.

10. 🎲 Zabawa „Stoper uwagi”

Cel: Ćwiczenie umiejętności podtrzymywania uwagi.
Zadanie: Przez 3 minuty dziecko ma za zadanie słuchać historii i zaznaczyć umówiony znak (np. podnieść rękę) za każdym razem, gdy usłyszy określone słowo (np. „kwiat”, „pies”).

🟢 Wskazówki do pracy:

• Zawsze zadawaj pytania metapoznawcze: „Jak to zrobiłeś?”, „Co ci pomogło?”, „Co było trudne?”
• Obserwuj dziecko i dostosuj poziom trudności.
• Ćwiczenia powinny być krótkie, ale regularnie powtarzane.
• Utrzymuj pozytywny nastrój, unikaj ocen – skup się na procesie.

🌱 Efekty terapii metodą Feuersteina

• Zwiększona wytrzymałość uwagi,
• Lepsza orientacja przestrzenna i wzrokowa,
• Rozwój zdolności do samodzielnego planowania działań,
• Poprawa w nauce szkolnej – zwłaszcza w zadaniach wymagających skupienia i logicznego myślenia.

📌 Podsumowanie

Metoda Feuersteina to nie tylko narzędzie terapeutyczne, ale filozofia pracy z dzieckiem oparta na dialogu i zaufaniu do jego potencjału. W kontekście pracy nad koncentracją uwagi – szczególnie u dzieci z ASD – stanowi skuteczną, sprawdzoną i pełną szacunku alternatywę dla klasycznych treningów uwagi.

„Nie zmieniaj dziecka, by pasowało do programu – zmień program, by objąć potencjał dziecka.” – myśl przewodnia pracy Reuvena Feuersteina

❓ Najczęściej zadawane pytania

Czy metoda Feuersteina nadaje się tylko dla dzieci z autyzmem?
Nie – może być stosowana również u dzieci z ADHD, trudnościami w nauce, zespołem Downa czy u dzieci zdolnych, które mają problem z koncentracją.

Czy potrzebne są specjalne materiały?
Tak, warto korzystać z oryginalnych instrumentów IE lub licencjonowanych programów. Niektóre ćwiczenia można jednak opracować samodzielnie na bazie przykładowych schematów.

Czy można stosować tę metodę w szkole?
Jak najbardziej! Nauczyciele wspierający, pedagodzy i terapeuci mogą wykorzystywać ją zarówno podczas zajęć rewalidacyjnych, jak i dydaktycznych – w formie krótkich bloków pracy nad myśleniem.