Francesco Landini (ur. w roku 1325), to jedna z najbardziej rozpoznawalnych i cenionych postaci w historii muzyki drugiej połowy XIV wieku we Włoszech. Jego twórczość i innowacje uczyniły go centralną figurą włoskiego Trecenta, okresu zwanego również włoską Ars Nova, wywierając dominujący wpływ na ówczesną scenę muzyczną Półwyspu Apenińskiego.
Landini był artystą o niezwykłej wszechstronności, wykraczającej daleko poza komponowanie. Był uznanym organistą, wirtuozem wielu instrumentów, utalentowanym śpiewakiem, cenionym poetą, a także innowacyjnym twórcą i stroicielem instrumentów muzycznych. Jego dorobek muzyczny jest imponujący, obejmując około jednej czwartej całej zachowanej włoskiej muzyki świeckiej XIV wieku, co jest niezaprzeczalnym świadectwem jego ogromnej popularności i znaczenia w tamtych czasach. Pomimo utraty wzroku w dzieciństwie, Landini osiągnął za życia status niemal mityczny, a jego życie i twórczość pozostają inspirującym przykładem niezwykłego triumfu ludzkiego ducha i kreatywności nad przeciwnościami losu.
Francesco Landini urodził się około 1325 lub 1335 roku. Chociaż niektóre źródła, takie jak Cristoforo Landino, podają Fiesole, miasto niedaleko Florencji, jako jego miejsce urodzenia, najprawdopodobniej przyszedł na świat w samej Florencji. Zmarł 2 września 1397 roku we Florencji, mieście, w którym spędził większość swojego życia i kariery, i gdzie został pochowany w kościele San Lorenzo.
Tradycyjnie uważano, iż ojcem Francesca był Jacopo del Casentino, szanowany florencki malarz związany ze szkołą Giotta. Francesco miał również braci: Matteo, który był malarzem, oraz Nuccio, muzyka, który, jak wskazują dokumenty, pomagał mu przy obsłudze miechów organowych podczas występów na większych instrumentach.
Należy jednak zauważyć, iż współczesne badania historyczne wprowadziły pewne korekty w rozumieniu pochodzenia i nazwiska kompozytora. Wiele wczesnych źródeł i popularnych narracji konsekwentnie łączy Landiniego z nazwiskiem „Landini” i rodziną malarzy, w tym z Jacopo del Casentino jako jego ojcem. Jednakże, bardziej współczesne interpretacje źródeł wyraźnie wskazują, iż „współcześni uczeni nie akceptują już poglądu, iż był członkiem rodziny Landini”. To nazwisko mogło być późniejszym przypisaniem, wynikającym z powiązania go z jego prawnukiem, humanistą Cristoforo Landino, który nazwał Francesca swoim przodkiem, łącząc go z „Lando di Nato” i przyjmując nazwisko „Landini”. Preferowane współczesne określenia to „Francesco degli Organi” (Francesco od organów), „Francesco da Firenze” (Francesco z Florencji) lub „Francesco il Cieco” (Francesco Niewidomy), które były używane w XIV wieku. Ta zmiana w perspektywie ukazuje dynamiczny charakter badań historycznych i ciągłe doskonalenie naszej wiedzy o przeszłości, gdzie nowe dowody i interpretacje mogą zmieniać ugruntowane przekonania.
Francesco stracił wzrok w dzieciństwie, prawdopodobnie w wieku siedmiu lat, w wyniku ospy. Ta tragedia, choć uniemożliwiła mu podążanie ścieżką ojca w malarstwie, skierowała go w stronę muzyki, której poświęcił się w pełni od najmłodszych lat. Jak sam pisał, muzyka stała się dla niego pocieszeniem w „horrorze wiecznej ciemności”, co podkreśla głęboki, osobisty związek z jego sztuką i stanowiło dla niego formę ukojenia i ekspresji w obliczu trwałej utraty wzroku.
Landini był wybitnym organistą, pełniącym najważniejsze funkcje w ważnych instytucjach florenckich. Był organistą w klasztorze Santa Trinità od 1361 roku, a następnie w prestiżowym kościele San Lorenzo we Florencji od 1362 lub 1365 roku aż do śmierci w 1397 roku. Jego nagrobek w San Lorenzo, odnaleziony w XIX wieku i ponownie wystawiony w kościele, przedstawia go grającego na organetto, małym przenośnym organie, z którym był szczególnie kojarzony i który był jego preferowanym instrumentem.
Jego wirtuozeria wykraczała poza organy; był biegły w grze na wielu instrumentach, w tym na flecie, rejestratorze, lutni i rebeku. Ta szeroka znajomość instrumentarium świadczy o jego niezwykłym talencie i wszechstronności jako wykonawcy.
Landini był również cenionym budowniczym i stroicielem organów we Florencji, co świadczy o jego głębokim zrozumieniu mechaniki instrumentów i umiejętnościach technicznych. Brał udział w ważnych projektach, takich jak budowa organów w domu serwitów we Florencji około 1375 roku. Zachowały się choćby rachunki za wino, które on i Andreas da Florentia spożyli podczas trzydniowego strojenia instrumentu, co dodaje barwnego szczegółu do jego życia zawodowego i ukazuje go jako aktywnego uczestnika życia społecznego. Pomagał także przy budowie nowych organów w SS Annunziata (1379) i katedrze florenckiej (1387), co podkreśla jego znaczącą rolę w rozwoju infrastruktury muzycznej Florencji.
Przypisuje mu się wynalezienie instrumentu strunowego o nazwie serena serenarum, który łączył cechy lutni i psałterium. Uważa się, iż instrument ten mógł być przodkiem bandury, ukraińskiego instrumentu ludowego, co wskazuje na jego innowacyjność i eksperymentalne podejście do konstrukcji instrumentów.
Osiągnął status niemal mityczny za życia, będąc postacią podziwianą i celebrowaną. Giovanni da Prato w swojej książce „Il Paradiso degli Alberti” (1389) opisał jego grę w sposób, który stał się legendarny: „Tak słodko gra swe miłosne strofy, iż nikt nigdy nie słyszał tak pięknych harmonii, a ich serca niemal wyskakiwały im z piersi”. To świadectwo podkreśla głębię emocjonalną i techniczną maestrię jego wykonań, które potrafiły poruszyć słuchaczy do głębi. W 1364 roku został uhonorowany koroną laureata na festiwalu w Wenecji, co świadczy o jego uznaniu również jako poety, co było rzadkim połączeniem talentów w tamtych czasach.
Uważa się, iż Landini studiował kompozycję u Jacopo da Bologna, jednego z ważniejszych włoskich kompozytorów starszego pokolenia XIV wieku , co świadczy o jego formalnym kształceniu w zakresie kompozycji. Utrzymywał kontakty z innymi włoskimi kompozytorami Trecenta, takimi jak Lorenzo da Firenze (z którym był związany w Santa Trinità) oraz Andreas da Florentia. Był również blisko związany z Petrarką we wczesnych latach 50. XIV wieku, co wskazuje na jego osadzenie w kręgach humanistycznych i literackich Florencji. Jego życie i zainteresowania odzwierciedlały wczesny ruch humanistyczny, a niektórzy historycy umieszczają początki renesansu właśnie w jego czasach i miejscu, w szkole malarza Giotta di Bondone. Landini aktywnie uczestniczył w filozoficznych i politycznych dyskusjach, które charakteryzowały tę coraz bardziej świadomą epokę.
Utrata wzroku w dzieciństwie, choć była tragicznym wydarzeniem, stała się paradoksalnie katalizatorem dla rozwoju niezwykłych zdolności Landiniego. Zmusiła go do rozwijania fenomenalnej pamięci i umiejętności improwizacji, które były najważniejsze dla niewidomego muzyka w epoce, gdzie notacja muzyczna była często mniej precyzyjna niż współcześnie. Nie mogąc samodzielnie zapisywać swojej muzyki, Landini polegał na skrybach, co oznaczało, iż musiał pracować w dużej mierze z pamięci i słuchu. Ta konieczność sprzyjała rozwijaniu wyjątkowego wewnętrznego słuchu i wyobraźni muzycznej, co pozwoliło mu „widzieć” muzykę w umyśle, choćby jeżeli nie mógł jej notować wizualnie.
Utrata wzroku uczyniła motyw wzroku i oczu jednym z istotniejszych tematów w poezji Landiniego. Album „L’Occhio del Cor” (Oko serca) eksploruje ten aspekt jego twórczości, ukazując ją w szerszym kontekście filozoficznym i religijnym epoki. W wielu tekstach Landiniego odniesienie do oczu, będące literackim toposem, staje się melancholijnym środkiem poetyckim do wyrażania dystansu, nieobecności lub utraty ukochanej kobiety, którą jedynie „oko serca” jest w stanie sobie wyobrazić.
W jego słynnej pieśni „Ecco la Primavera” (Wiosna nadeszła), Landini, będąc niewidomym, opisuje piękno wiosny we Włoszech, tworząc wspaniały obraz w swojej wyobraźni. W wierszu „widzimy powietrze i piękną pogodę” , Landini, choć sam nie mógł tego zobaczyć, używa zaskakującego akordu, który zmusza słuchacza do budowania własnych odczuć. To pokazuje, jak jego „oko umysłu” i „serce” były w pełni aktywne, pozwalając mu doświadczać i przekazywać piękno świata, którego nie mógł oglądać fizycznie. Jego twórczość jest świadectwem pozytywnego myślenia i ogromnej kreatywności, choćby w obliczu największych trudności, dzieląc się z odbiorcami uczuciami szczęścia i jasności, które wlewał w swoje pieśni i wiersze.
Landini był najbardziej płodnym kompozytorem włoskiego Trecenta, a jego twórczość była niemal wyłącznie świecka. Chociaż istnieją zapisy, iż komponował muzykę sakralną, żadne z tych dzieł nie przetrwały do naszych czasów. Jego dorobek obejmuje 154 zachowane kompozycje, w tym 140 ballat, 12 madrygałów i 2 cacce. Dominacja ballat w jego twórczości odzwierciedla zmieniające się gusta florenckiej arystokracji w tamtym okresie.
Do jego najbardziej znanych ballat należą „Ecco la Primavera” (Wiosna nadeszła) i „Non avra ma’ pieta questa mia Donna”. Jednym z jego znanych madrygałów jest „Deh Dimmi Tu”. Dzieła Landiniego są najlepiej zachowane w Kodeksie Squarcialupi (Squarcialupi Codex), piętnastowiecznym manuskrypcie, który jest najważniejszym pojedynczym źródłem świeckiej muzyki polifonicznej Trecenta i zawiera największą zachowaną kolekcję kompozycji Landiniego, w tym 146 jego utworów.
Landini jest również kojarzony z charakterystyczną kadencją, często nazywaną „sekstą Landiniego” lub „kadencją Landiniego”. Była to ozdobiona wersja kadencji powszechnie używanej w XIII wieku. W tej kadencji, w najwyższym głosie, siódmy stopień skali schodzi o stopień do szóstego, a następnie przeskakuje o interwał tercji do toniki, zachowując ogólny ruch w górę. Chociaż kadencja ta nie pochodziła od niego i nie była unikalna dla jego muzyki (można ją znaleźć w wielu polifonicznych utworach tego okresu, a choćby w XV wieku, np. u Gillesa Binchoisa), Landini używał jej tak często i skutecznie, iż stała się jego znakiem rozpoznawczym.
Jak wspomniano wcześniej, choć tradycyjnie nazywany Francesco Landini, współczesne badania wskazują, iż nazwisko „Landini” nie było jego pierwotnym nazwiskiem rodowym. Był znany pod wieloma imionami w średniowiecznych manuskryptach i dokumentach, w tym Francesco degli Organi, Francesco il Cieco, Francesco da Firenze, Magister Franciscus de Florentia, Magister Franciscus Coecus Horghanista de Florentia. Ewolucja w nazewnictwie odzwierciedla postęp w badaniach historycznych i dążenie do jak najdokładniejszego przedstawienia postaci na podstawie dostępnych źródeł.
Landini był opisywany jako osoba o niezwykłej pamięci i umiejętności improwizacji, co było najważniejsze dla niewidomego muzyka w jego czasach. Był również dobrze wykształcony w dziedzinach poza muzyką, w tym w siedmiu sztukach wyzwolonych (geometria, astronomia, retoryka, gramatyka). Jego prawnuk, Cristoforo Landini (1424-1504), profesor retoryki i poezji we Florencji, pisał o nim: „nie niewykształcony w Filozofii, nie niewykształcony w Astrologii, ale w Muzyce najuczeńszy”. Był jedynym członkiem florenckiego kręgu intelektualistów, który otwarcie popierał teorie Williama Ockhama, co świadczy o jego głębokim zaangażowaniu w filozoficzne debaty epoki.
Jedna z najbardziej znanych anegdot, opisana przez Giovanniego da Prato w „Il Paradiso degli Alberti”, dotyczy jego legendarnego wpływu na naturę. Podczas występu Landiniego na organetto, ptaki początkowo zamilkły, a następnie zdwoiły swój śpiew, a jeden słowik usiadł na gałęzi nad jego głową, słuchając jego muzyki. Ta opowieść, choć być może stylizowana, podkreśla jego niemal mistyczny status i zdolność do poruszania słuchaczy, zarówno ludzi, jak i zwierząt, swoją muzyką. Landini był również znany z wymiany wierszy z Franco Sacchettim, florenckim poetą, którego teksty Landini wykorzystywał w swoich kompozycjach.
Francesco Landini wywarł znaczący wpływ na muzykę we Włoszech i na przyszłych kompozytorów. Był kluczową postacią w sprowadzeniu i wprowadzeniu muzyki francuskiej do Włoch, co osiągnął poprzez swoje kompozycje. Landini wplatał w swoje utwory wiele francuskich cech, które były uwielbiane przez publiczność, jednocześnie zachowując swoje włoskie korzenie. Był pod wpływem francuskiego kompozytora Guillaume’a de Machauta, czerpiąc z jego technik, takich jak polifonia.
Francesco Landini jawi się jako monumentalna postać w historii muzyki, której wpływ wykraczał daleko poza ramy XIV wieku. Jego życie jest świadectwem niezwykłej determinacji i triumfu nad przeciwnościami losu. Utrata wzroku w dzieciństwie, choć początkowo tragiczna, nie tylko nie stłumiła jego talentu, ale wręcz stała się impulsem do rozwijania wyjątkowych zdolności słuchowych i pamięciowych, co z kolei ukształtowało jego innowacyjny styl kompozytorski. Landini, zmuszony do pracy z pamięci, rozwinął unikalną wrażliwość na melodię, która stała się znakiem rozpoznawczym jego twórczości i zapowiadała nadejście renesansowej estetyki.
Jako wirtuoz organów, budowniczy instrumentów, poeta i filozof, Landini był prawdziwym człowiekiem renesansu na długo przed pełnym rozkwitem tej epoki. Jego kompozycje, zwłaszcza ballaty, stanowiące znaczną część zachowanej muzyki Trecenta, wprowadziły polifonię do włoskiej muzyki świeckiej, zmieniając jej oblicze i otwierając nowe możliwości ekspresji. Kadencja Landiniego, choć nie była jego wyłącznym wynalazkiem, stała się synonimem jego stylu i trwale wpłynęła na język muzyczny epoki.
Źródła: zenodo.org / empik.com / passaggidimusica.com / ebsco.com / outhere-music.com / wikiwand.com
